Wydawnictwo
Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu

Zachodzące we współczesnej gospodarce procesy społeczno-gospodarcze prowadzą do znacznego zróżnicowania rozwoju regionalnego w większości aspektów życia gospodarczego. Wi­doczne są także w pogłowiu trzody chlewnej i loch. Celem głównym opracowania było rozpoznanie i identyfikacja czynników determinujących zmiany pogłowia trzody chlewnej i loch w Polsce w uję­ciu regionalnym. Podporządkowano mu osiem celów szczegółowych oraz cztery hipotezy badaw­cze. Podstawowy zakres czasowy analiz na poziomie wojewódzkim obejmował okres 1960–2018, a w analizach na poziomie powiatowym lata: 1960, 1973, 1996 i 2010.
Pierwsza część książki (rozdz. 1–2) jest przeglądem literatury. W rozdziale 1 omówiono wykorzystane w pracy metody badawcze, tj. miary dynamiki, miary koncentracji cech, analizę skupień, analizę techniczną oraz metody pa­nelowe. W rozdziale 2 przestawiono ewolucję poglądów na temat przyczyn, przebiegu i sposobów diagnozowania nierównomiernego rozwoju gospodarczego regionów, lokalizacji działalności gospo­darczej, przede wszystkim produkcji rolniczej. Scharakteryzowano najważniejsze klasyczne teorie lokalizacji, w tym kręgów Thünena, w której podjęto po raz pierwszy temat lokalizacji produkcji produktów rolnych w stosunku do ośrodka centralnego. W dalszej części opisano teorię rozwoju regionalnego „od góry” i „od dołu” oraz teorię lokalizacji, a następnie kierunki rozwoju polityki regionalnej UE, zwłaszcza sektora rolnego. Ukazano jej historię, przyczyny wprowadzenia polityki regionalnej, kierunki rozwoju. Przedstawiono aktualnie dostępne programy rozwoju regionalnego oraz oceniono ich przydatność do odbudowy produkcji żywca wieprzowego w Polsce.
W celu ukazania sytuacji na rynkach międzynarodowych opisano w rozdziale 3 zmiany zachodzące w światowej produkcji żywca wieprzowego, skupiając się na zmianach w przestrzennym rozmieszczeniu pogłowia trzody chlewnej na poszczególnych kontynentach i u najważniejszych pro­ducentów. Przeprowadzone badania potwierdziły występowanie przestrzennych procesów koncen­tracyjnych, które zachodziły w różnym tempie na kontynentach i w krajach. W Polsce, w porównaniu z najważniejszymi producentami w UE, były one średniozaawansowane, ale następowały szybciej niż w innych państwach UE.
Opisano także zagadnienia produkcji trzody chlewnej w ujęciu sektorowym. W rozdziale 4 scha­rakteryzowano produkcję żywca wieprzowego w Polsce. Ukazano kontekst historyczny rozwoju kra­jowego rolnictwa od czasu uwłaszczenia chłopów w XIX wieku, przez reformy rolne po II wojnie światowej, aż do okresu gospodarki wolnorynkowej i funkcjonowania rolnictwa i produkcji żywca wieprzowego po wejściu Polski do UE. Osobny podrozdział poświęcono afrykańskiemu pomorowi świń. Od 2014 roku jest on bowiem podstawowym zagrożeniem dla rozwoju i odbudowy krajowego pogłowia na terenach objętych ograniczeniami i w pozostałych regionach.
Analizy związane z regionalnym rozwojem produkcji trzody chlewnej w Polsce opisano w trzech kolejnych rozdziałach. W rozdziale 5 omówiono regionalne uwarunkowania produkcji na podstawie analiz cen skupu trzody chlewnej i zbóż, cen prosiąt, plenności loch oraz upadków w poszczegól­nych grupach stada. Omówiono zbiory zbóż w kontekście dużego rozdrobnienia rolnictwa i pogło­wia oraz dużego znaczenia samozaopatrzenia rolników w zboża. Były one uzależnione od plonów oraz zasobów UR i gruntów ornych. Postępująca koncentracja produkcji – wyrażająca się rosnącym udziałem pogłowia w dużych stadach, liczących po kilka–kilkadziesiąt tysięcy sztuk trzody chlewnej lub kilka–kilkaset tysięcy loch – wskazują na potrzebę przyspieszenia procesów koncentracyjnych w Polsce. W przeprowadzonej analizie wykazano, że były one zaawansowane najbardziej w woje­wództwach zachodnich, a najmniej we wschodnich.
W dwóch ostatnich rozdziałach przeprowadzono analizy zmian pogłowia trzody chlewnej: w rozdziale 6 na poziomie wojewódzkim, w rozdziale 7 na poziomie powiatowym. Wykazano wystę­powanie procesów przestrzennej koncentracji pogłowia trzody chlewnej i loch, które przyspieszyły w okresie gospodarki rynkowej. Procesy koncentracji trzody chlewnej przebiegały szybciej. W ana­lizie lokalizacji pogłowia w stosunku do miast centralnych wykazano niewielki wzrost znaczenia re­gionów oddalonych o 50–100 km od ośrodków centralnych, zwłaszcza kosztem regionów zewnętrz­nych oraz regionów półperyferyjnych liczących co najmniej 0,5 mln mieszkańców. Nie zauważono znaczącego wpływu na poziom obsady ośrodków mniejszych. Analiza wykazała, że rozwój rolnictwa w poszczególnych regionach Polski był uwarunkowany historycznymi podziałami wynikającymi z zaborów oraz odzyskaniem po II wojnie światowej ziem zachodnich i północnych, a upływ czasu i powrót do gospodarki rynkowej nie zmniejszył tych podziałów. Będą one miały istotny wpływ na lokalizację nowych wielkoprzemysłowych ferm, dla których najbardziej dogodne okazują się tere­ny ziem odzyskanych, a nieznacznie gorsze byłego zaboru pruskiego. Ponadto w analizie panelowej wykazano, że wzrost pogłowia w województwach stymulowały: udział gospodarstw o powierzchni przekraczającej 15 ha UR, plony zbóż oraz plenność loch w przypadku trzody chlewnej, destymu­lantami były przeciętna powierzchnia gospodarstw oraz produkcja zbóż na sztukę pogłowia trzody chlewnej.
Prognoza zmian pogłowia trzody chlewnej i loch wykazała duże prawdopodobieństwo kontynu­acji trendów spadkowych w większości województw co najmniej do 2021 roku. Dotyczyło to wszyst­kich województw wschodnich oraz niektórych z byłego zaboru pruskiego. Najkorzystniejsza sytuacja techniczna była w trzech województwach na ziemiach odzyskanych. Po długoterminowych spadkach zostały tam wyznaczone w ostatnich badanych latach trendy boczne lub wzrostowe.
Słowa kluczowe: kręgi Thünena, lokalizacja, pogłowie, koncentracja, uwarunkowania historyczne

Wstęp. Zachodzące we współczesnej gospodarce procesy społeczno-gospodarcze prowadzą do znacznego zróżnicowania rozwoju regionalnego w większości aspektów życia gospodarczego. Widoczne są także w pogłowiu trzody chlewnej i loch. Celem głównym opracowania było rozpoznanie i identyfikacja czynników determinujących zmiany pogłowia trzody chlewnej i loch w Polsce w ujęciu regionalnym. Podporządkowano mu osiem celów szczegółowych oraz cztery hipotezy badawcze. Podstawowy zakres czasowy analiz na poziomie wojewódzkim obejmował okres 1960–2018, a w analizach na poziomie powiatowym lata: 1960, 1973, 1996 i 2010.

Metody oraz przegląd teorii lokalizacji i rozwoju regionalnego. Pierwsza część książki (rozdz. 1–2) jest przeglądem literatury. W rozdziale 1 omówiono wykorzystane w pracy metody badawcze, tj. miary dynamiki, miary koncentracji cech, analizę skupień, analizę techniczną oraz metody panelowe. W rozdziale 2 przestawiono ewolucję poglądów na temat przyczyn, przebiegu i sposobów diagnozowania nierównomiernego rozwoju gospodarczego regionów, lokalizacji działalności gospodarczej, przede wszystkim produkcji rolniczej. Scharakteryzowano najważniejsze klasyczne teorie lokalizacji, w tym kręgów Thünena, w której podjęto po raz pierwszy temat lokalizacji produkcji produktów rolnych w stosunku do ośrodka centralnego. W dalszej części opisano teorię rozwoju regionalnego „od góry” i „od dołu” oraz teorię lokalizacji, a następnie kierunki rozwoju polityki regionalnej UE, zwłaszcza sektora rolnego. Ukazano jej historię, przyczyny wprowadzenia polityki regionalnej, kierunki rozwoju. Przedstawiono aktualnie dostępne programy rozwoju regionalnego oraz oceniono ich przydatność do odbudowy produkcji żywca wieprzowego w Polsce.

Wyniki. W celu ukazania sytuacji na rynkach międzynarodowych opisano w rozdziale 3 zmiany zachodzące w światowej produkcji żywca wieprzowego, skupiając się na zmianach w przestrzennym rozmieszczeniu pogłowia trzody chlewnej na poszczególnych kontynentach i u najważniejszych producentów. Przeprowadzone badania potwierdziły występowanie przestrzennych procesów koncentracyjnych, które zachodziły w różnym tempie na kontynentach i w krajach. W Polsce, w porównaniu z najważniejszymi producentami w UE, były one średniozaawansowane, ale następowały szybciej niż w innych państwach UE.

Opisano także zagadnienia produkcji trzody chlewnej w ujęciu sektorowym. W rozdziale 4 scharakteryzowano produkcję żywca wieprzowego w Polsce. Ukazano kontekst historyczny rozwoju krajowego rolnictwa od czasu uwłaszczenia chłopów w XIX wieku, przez reformy rolne po II wojnie światowej, aż do okresu gospodarki wolnorynkowej i funkcjonowania rolnictwa i produkcji żywca wieprzowego po wejściu Polski do UE. Osobny podrozdział poświęcono afrykańskiemu pomorowi świń. Od 2014 roku jest on bowiem podstawowym zagrożeniem dla rozwoju i odbudowy krajowego pogłowia na terenach objętych ograniczeniami i w pozostałych regionach.

Analizy związane z regionalnym rozwojem produkcji trzody chlewnej w Polsce opisano w trzech kolejnych rozdziałach. W rozdziale 5 omówiono regionalne uwarunkowania produkcji na podstawie analiz cen skupu trzody chlewnej i zbóż, cen prosiąt, plenności loch oraz upadków w poszczególnych grupach stada. Omówiono zbiory zbóż w kontekście dużego rozdrobnienia rolnictwa i pogłowia oraz dużego znaczenia samozaopatrzenia rolników w zboża. Były one uzależnione od plonów oraz zasobów UR i gruntów ornych. Postępująca koncentracja produkcji – wyrażająca się rosnącym udziałem pogłowia w dużych stadach, liczących po kilka–kilkadziesiąt tysięcy sztuk trzody chlewnej lub kilka–kilkaset tysięcy loch – wskazują na potrzebę przyspieszenia procesów koncentracyjnych w Polsce. W przeprowadzonej analizie wykazano, że były one zaawansowane najbardziej w województwach zachodnich, a najmniej we wschodnich.

W dwóch ostatnich rozdziałach przeprowadzono analizy zmian pogłowia trzody chlewnej: w rozdziale 6 na poziomie wojewódzkim, w rozdziale 7 na poziomie powiatowym. Wykazano występowanie procesów przestrzennej koncentracji pogłowia trzody chlewnej i loch, które przyspieszyły w okresie gospodarki rynkowej. Procesy koncentracji trzody chlewnej przebiegały szybciej. W analizie lokalizacji pogłowia w stosunku do miast centralnych wykazano niewielki wzrost znaczenia regionów oddalonych o 50–100 km od ośrodków centralnych, zwłaszcza kosztem regionów zewnętrznych oraz regionów półperyferyjnych liczących co najmniej 0,5 mln mieszkańców. Nie zauważono znaczącego wpływu na poziom obsady ośrodków mniejszych. Analiza wykazała, że rozwój rolnictwa w poszczególnych regionach Polski był uwarunkowany historycznymi podziałami wynikającymi z zaborów oraz odzyskaniem po II wojnie światowej ziem zachodnich i północnych, a upływ czasu i powrót do gospodarki rynkowej nie zmniejszył tych podziałów. Będą one miały istotny wpływ na lokalizację nowych wielkoprzemysłowych ferm, dla których najbardziej dogodne okazują się tereny ziem odzyskanych, a nieznacznie gorsze byłego zaboru pruskiego. Ponadto w analizie panelowej wykazano, że wzrost pogłowia w województwach stymulowały: udział gospodarstw o powierzchni przekraczającej 15 ha UR, plony zbóż oraz plenność loch w przypadku trzody chlewnej, destymulantami były przeciętna powierzchnia gospodarstw oraz produkcja zbóż na sztukę pogłowia trzody chlewnej.

Prognoza zmian pogłowia trzody chlewnej i loch wykazała duże prawdopodobieństwo kontynuacji trendów spadkowych w większości województw co najmniej do 2021 roku. Dotyczyło to wszystkich województw wschodnich oraz niektórych z byłego zaboru pruskiego. Najkorzystniejsza sytuacja techniczna była w trzech województwach na ziemiach odzyskanych. Po długoterminowych spadkach zostały tam wyznaczone w ostatnich badanych latach trendy boczne lub wzrostowe.

WSTĘP 
1. METODYKA BADAŃ

2. ROZWÓJ REGIONALNY I LOKALIZACJA DZIAŁALNOŚCI W NAUKACH EKONOMICZNYCH
2.1. Wprowadzenie
2.2. Klasyczne teorie lokalizacji
2.3. Teorie rozwoju regionalnego „od góry” i teorie polaryzacji 
2.4. Teorie rozwoju regionalnego „od dołu” 
2.5. Polityka regionalna UE i regionalne programy krajowe

3. REGIONALNY ROZWÓJ PRODUKCJI WIEPRZOWINY NA ŚWIECIE 
3.1. Produkcja mięsa na świecie 
3.2. Pogłowie trzody chlewnej na świecie
3.3. Handel międzynarodowy mięsem wieprzowym 
3.4. Produktywność pogłowia trzody chlewnej na świecie 
3.5. Regionalny rozwój koncentracji pogłowia trzody chlewnej w wybranych krajach Unii Europejskiej 

4. PRODUKCJA ŻYWCA WIEPRZOWEGO W POLSCE 
4.1. Uwarunkowania historyczne rozwoju rolnictwa i produkcji żywca wieprzowego
4.2. Zmiany pogłowia trzody chlewnej i konsumpcji mięsa 
4.3. Ceny żywca wieprzowego, prosiąt i surowców paszowych
4.4. Sezonowość skupu i cen skupu żywca wieprzowego 
4.5. Afrykański pomór świń 

5. CZYNNIKI DETERMINUJĄCE REGIONALNE ZRÓŻNICOWANIE POGŁOWIA TRZODY CHLEWNEJ W POLSCE 
5.1. Wprowadzenie 
5.2. Ceny produktów rolnych 
5.2.1. Ceny skupu tuczników
5.2.2. Ceny targowiskowe prosiąt 
5.2.3. Ceny skupu zbóż 
5.3. Produktywność loch
5.4. Upadki warchlaków i tuczników
5.5. Zasoby użytków rolnych, gruntów ornych oraz produkcja zbóż 
5.6. Struktura gospodarstw rolnych 
5.7. Gospodarstwa utrzymujące trzodę chlewną oraz struktura gospodarstw i stad trzody chlewnej 
5.8. Gospodarstwa utrzymujące maciory oraz struktura gospodarstw i stada loch 

6. ZMIANY POGŁOWIA TRZODY CHLEWNEJ I LOCH – POZIOM WOJEWÓDZKI 
6.1. Pogłowie trzody chlewnej 
6.2. Pogłowie loch 
6.3. Produktywność trzody chlewnej 
6.4. Analiza skupień 
6.5. Prognozy pogłowia trzody chlewnej i loch – wyniki analizy technicznej 

7. POGŁOWIE TRZODY CHLEWNEJ I LOCH – POZIOM POWIATOWY 
7.1. Wprowadzenie 
7.2. Pogłowie trzody chlewnej 
7.3. Pogłowie loch 
7.4. Lokalizacja pogłowia trzody chlewnej 
7.5. Lokalizacja pogłowia loch 

PODSUMOWANIE I WNIOSKI 

LITERATURA 

Introduction. The socioeconomic processes taking place in today’s economy result in considerable differences in regional development across most aspects of economic operations. This is also apparent for the pig and sow population. The main purpose of this paper was to explore and identify the determinants of changes in pig and sow numbers in Poland on a regional basis. This is the overarching objective for 8 specific objectives and 4 research hypotheses. The basic study period is 1960–2018 (at voivodeship level) and 1960, 1973, 1996 and 2010 (at district level).

Methods and review of the location and regional development theories. The first part of the book (Chapters 1 and 2) is a literature review. The first one discusses the research methods employed in the study, i.e. growth rates, concentration indices, cluster analysis, technical analysis and panel methods. Chapter 2 presents the evolution of views on the reasons, processes and methods of diagnosing the disparities in economic development across regions and business locations, primarily including agricultural production. The chapters provide a characteristic of classical location theories, including the Thünen rings which was the first to address the issue of production location of specific agricultural goods in relation to the central site. Later, the chapter presents the top-down and bottom-up regional development theories and location theories. At the end, you may find a description of the lines of development of the EU regional policy, with particular reference to the agricultural sector. The chapter presents the history, the reasons behind the introduction and the lines of development of the regional policy. Is also provides an overview of currently available regional development programs for the agricultural sector and evaluates their suitability for the reestablishment of pig livestock production in Poland.

Results. In order to depict the situation in international markets, the third chapter describes the changes in the global production of pig livestock. Focus is primarily placed on changes in the geographical distribution of the pig population by continent and by key producers. The study confirmed the presence of geographic concentration processes which varied in pace across continents and countries. In Poland, compared to the EU’s largest producers, these processes were moderately advanced but progressed faster than in other EU countries.

Later, this book deals with issues of pig production on a sectoral basis. Chapter 4 characterizes the production of pig livestock in Poland. First, it presents the historical background of the development of the Polish agriculture, from the end of landlordism in the 1800s, through to agricultural reforms after World War 2, the era of the free market economy and the conditions for agriculture and pig livestock production following Poland’s accession to the EU. A separate sub-chapter is dedicated to the African swine fever which has been a major threat to the development and restocking of the domestic pig population since 2014 (in restricted areas and elsewhere in the country).

The analyses of the regional development of pig production in Poland were conducted in the three subsequent Chapters. Chapter 5 discusses the regional conditions for pig production in Poland by analyzing the buying-in prices of pigs and cereals, piglet prices, sow prolificacy and animal losses in specific groups of a pig herd. Cereal harvest is an important topic, especially in the context of the important fragmentation of the Polish agriculture and of the pig population, and having in mind the importance of self-supply of cereals for the farmers. The harvest primarily depended on yields and on the resources of agricultural land and arable land. The progressing production concentration, reflected in the growing share of animal populations living in large herds of several to several dozen thousand pig animals (or several hundred to several thousand sows), indicate the need for accelerating concentration processes in Poland. As shown by the analysis, the fastest progress of these processes was reported in western voivodeships while it was the opposite for eastern voivodeships.

The key answers to the research hypotheses were presented in the two last Chapters which analyzed the changes in pig numbers. Chapters 6 and 7 analyze these trends at voivodeship and district level, respectively. This allowed to demonstrate the presence of processes of geographic concentration of pigs and sows which accelerated in the free market era. The pace of these processes was higher for the pig population. In turn, the analysis of the location of the pig population in relation to urban centers demonstrated a slight increase in the importance of regions located 50 to 100 km away from urban centers, mainly to the detriment of external regions and semi-remote regions (mainly those with 500,000 residents or more). Smaller towns were found not to have a considerable impact on livestock density. As shown by the analysis, agricultural development in different Polish regions was conditioned by historical divisions resulting from the Partitions and from the reintegration of western and northern territories after World War 2. Despite the reestablishment of the market economy, these differences persist over time. They will also significantly affect the location of new large industrial farms. The reintegrated territories offer the largest number of convenient locations, with slightly less being available in the former Prussian Partition. Also, as shown by the panel analysis, the increase in animal numbers in different voivodeships was stimulated by: the share of farms with more than 15 ha of agricultural land; cereal yields; and sow prolificacy (as regards the pig population). Conversely, the average farm area and cereal production per pig had an inhibiting effect.

According to the forecast of changes in pig and sow numbers, most voivodeships are highly likely to continue following the downward trend until 2021 or even longer. This is true for all eastern voivodeships and some voivodeships from the former Prussian Partition. The most advantageous technical conditions were found in 3 voivodeships located in the reintegrated territories. Following a prolonged period of decline, horizontal or upward trends have been observed there in the last years covered by this study.