Wydawnictwo
Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu

Zakres przedmiotowy opracowania wynika z jego tematu i obejmuje poziom życia, kondycję finansową jednostek samorządu terytorialnego, czynniki kształtujące ich poziom oraz metody pomiaru zależności między rozpatrywanymi kategoriami. Analizowane w pracy zjawiska omawiane są z uwzględnieniem ich wieloaspektowego charakteru.
Zakres czasowy analiz obejmuje lata 2007–2020. Był to okres intensywnych działań władz samorządowych zorientowanych na realizację strategicznych założeń rozwojowych, a zarazem napływu znaczących środków z funduszy unijnych. Przyjęty przedział czasowy badań obejmuje dwie perspektywy finansowe UE – na lata 2007–2013 i 2014–2020. W wielu jednostkach był to okres intensywnych inwestycji samorządowych, często rzutujących na poziom życia mieszkańców.

[fragment Wstępu]

Wstęp
W Polsce występują znaczące różnice w poziomie życia mieszkańców między poszczególnymi jednostkami samorządu terytorialnego, co skłania do analizy kluczowych czynników determinujących te dysproporcje w układzie przestrzennym. Analizy poziomu życia na szczeblu lokalnym nabierają szczególnego znaczenia w kontekście obserwowanych dynamicznych przemian społecznych, demograficznych i gospodarczych. Wyniki takich analiz mogą stanowić cenne narzędzie wspomagające procesy decyzyjne w zakresie restrukturyzacji społeczno-gospodarczej jednostek samorządowych oraz być podstawą do opracowania bądź korekty strategii poprawy sytuacji mieszkańców.

Główna hipoteza pracy zawiera się w stwierdzeniu, że im lepsza jest kondycja finansowa jednostek samorządu lokalnego, tym wyższy poziom życia mieszkańców. Głównym celem niniejszego opracowania jest określenie zależności między kondycją finansową jednostek samorządu terytorialnego a poziomem życia mieszkańców w polskich powiatach (uwzględniając aspekt przestrzenny i wielowymiarowość analizowanych zjawisk). Dotychczas w Polsce brakowało zaawansowanych badań empirycznych dotyczących oddziaływania kondycji finansowej JST na poziom życia mieszkańców. W literaturze problemu mało miejsca poświęca się kondycji finansowej jednostek samorządu terytorialnego jako czynnikowi determinującemu poziom życia mieszkańców.

Analizy oparto na danych statystycznych pochodzących z publicznie dostępnych źródeł, takich jak Bank Danych Lokalnych GUS, baza Ministerstwa Finansów dotycząca budżetów JST oraz Eurostat. Dodatkowo wykorzystano dane pierwotne, uzyskane w wyniku badań ankietowych wśród 241 losowo wybranych przewodniczących i wiceprzewodniczących rad gmin. Zakres czasowy badania obejmuje lata 2007–2020, a analizą objęto wszystkie 380 powiatów, w tym 66 miast na prawach powiatu.

Dane i metody
Część analiz przeprowadzono w oparciu o dane zebrane w ramach badań ankietowych, które odbywały się od grudnia 2021 r. do końca lutego 2022. Grupę respondentów stanowili przewodniczący (lub wiceprzewodniczący) rad gminy (rada gminy jest organem stanowiącym i kontrolnym samorządu gminnego). W celu zapewnienia reprezentatywności w całej zbiorowości przewodniczących i wiceprzewodniczących rad gmin w Polsce zastosowano metodę losowo-warstwową (z uwzględnieniem podziału administracyjnego kraju na województwa i typów gmin). Właściwe badanie ankietowe (przeprowadzone na próbie 241 przedstawicieli władzy lokalnej) zostało poprzedzone badaniami pilotażowymi
w grupie 15 gmin w Polsce. Przeprowadzenie tych badań umożliwiło dostosowanie kwestionariusza ankietowego do uwag respondentów. Uzyskane wyniki poddano kompleksowej analizie statystycznej – przeprowadzono m.in. test niezależności chi-kwadrat z bootstrapem 2000 losowań, analizę ANOVA Kruskala-Wallisa, test post hoc Dunna z korektą Bonferroniego, a także rzadko stosowaną w analizach społeczno-ekonomicznych analizę kanoniczną (osobno dla wszystkich typów gmin i tylko dla gmin wiejskich). Ponadto zaprezentowano
wyniki badań opracowane na podstawie wielopłaszczyznowych, pogłębionych wywiadów indywidualnych przeprowadzonych w sześciu losowo wybranych gminach w województwie wielkopolskim.

Ponadto podjęto próbę identyfikacji zależności między rozpatrywanymi zjawiskami z wykorzystaniem danych wtórnych (pochodzących z BDL GUS i bazy Ministerstwa Finansów). W wyniku merytoryczno-formalnej analizy zaproponowano 58 zmiennych diagnostycznych odnoszących się do poziomu życia, które podzielone zostały według kryteriów merytorycznych na 7 grup tematycznych: rynek pracy; zdrowie; ochrona środowiska; kultura i turystyka; transport; edukacja; warunki mieszkaniowe. Z kolei do określenia poziomu kondycji finansowej jednostek samorządu lokalnego zaproponowano 44 zmienne diagnostyczne z podziałem na 5 grup tematycznych: dochody; wydatki; wypłacalność
budżetowa; finansowanie inwestycji i usług publicznych; zadłużenie. Do konstrukcji systemu wag zmiennych cząstkowych wykorzystano metodę
Bettiego – Vermy – Panka (BVP). Normalizację przeprowadzono według formuły standaryzacji medianowej Webera. Do określenia poziomu rozwoju analizowanych zjawisk wykorzystano metodę TOPSIS. W celu pogłębienia wyników badań dokonano klasyfikacji powiatów ze względu na poziom analizowanych zjawisk metodą Warda i znacznie rzadziej wykorzystywaną, stosunkowo nową metodą PAM (Partitioning Around Medoids). W celu oceny zgodności wyników klasyfikacji powiatów metodą PAM i metodą Warda wykorzystano skorygowany indeks Randa. Ponadto dokonano oceny poprawności grupowania i w tym celu wyznaczono mierniki homo- i heterogeniczności skupień. W celu zmierzenia
siły i kierunku zależności między poziomem życia i kondycją finansową JST przeprowadzono analizę korelacyjną. Natomiast do określenia siły powiązań przestrzennych między analizowanymi powiatami w zakresie poziomu życia, a także kondycji finansowej JST przeprowadzono analizę autokorelacji przestrzennej (w wykorzystaniem globalnej i lokalnej statystyki Morana). Następnie przeprowadzono analizę empiryczną zależności między syntetycznymi miernikami poziomu życia i kondycji finansowej JST, wykorzystując analizę regresji przestrzennej.

Wyniki i wnioski
Kondycja finansowa jednostek samorządu terytorialnego jest ważnym (ale nie jedynym) czynnikiem determinującym ich efektywne funkcjonowanie, których zasadniczym celem jest jak najpełniejsze zaspokajanie potrzeb lokalnej społeczności. Wydaje się, że aby kondycja finansowa JST mogła pozytywnie oddziaływać na poziom życia mieszkańców, należy ją zestawiać z posiadanymi (i zgromadzonymi wcześniej) szeroko pojętymi zasobami. Posiadane (i odpowiednio gospodarowane) przez jednostki samorządowe zasoby zarówno naturalne, ludzkie (które rzutują na racjonalność realizacji postawionych celów i efektywność wykorzystania zasobów finansowych) czy rzeczowe, wpływają (łącznie) na zaspokajanie potrzeb lokalnej społeczności.

W wyniku przeprowadzonych badań wykazano, że istnieje istotny statystycznie związek między kondycją finansową lokalnych samorządów terytorialnych a poziomem życia mieszkańców. Pozytywna wielowymiarowa ocena sytuacji w tych jednostkach, kształtowanej w znacznym stopniu przez możliwości finansowe samorządów, przyczynia się do zwiększania ich atrakcyjności wobec potencjalnych i obecnych mieszkańców, jak również podmiotów prowadzących działalność gospodarczą. W całym analizowanym okresie poziom życia mierzony autorskim, syntetycznym miernikiem rozwoju był dodatnio skorelowany z miernikami odnoszącymi się do sfery dochodów, wydatków, wypłacalności budżetowej oraz finansowania inwestycji i usług publicznych, natomiast ujemnie z miernikami oceny poziomu zadłużenia. Najsilniejsze zależności korelacyjne występowały między syntetycznym miernikiem poziomu życia a miernikami odnoszącymi się do dochodów i wydatków JST oraz finansowania inwestycji i usług publicznych. Z przeprowadzonych badań wynika, że zmniejszyła się dysproporcja między największą i najmniejszą wielkością syntetycznego miernika poziomu życia, a także wielkość rozstępu międzykwartylowego. W przypadku kształtowania się wielkości syntetycznego miernika poziomu życia można mówić o zjawisku „cienia wielkiego miasta”. W miastach na prawach powiatu skoncentrowana jest znaczna część potencjału społeczno-gospodarczego całego województwa (jak m.in. instytucje otoczenia biznesu, instytucje kulturalne, instytucje świadczenia usług zdrowotnych). Może przyczyniać się to do zaniżania wskaźników poziomu życia w jednostkach sąsiadujących z miastami na prawach powiatu. W rozpatrywanym okresie często obserwowano niskie pozycje w rankingu jednostek graniczących z obecnymi lub byłymi miastami wojewódzkimi.

Z przeprowadzonej analizy wynika, że najczęściej analizowane obiekty (powiaty) „klasteryzują” się ze względu na niski poziom życia i słabą kondycję finansową JST mierzoną skonstruowanymi autorskimi miernikami syntetycznymi. Z przeprowadzonej analizy regresji wynika, że występują przestrzennie autoskorelowane pozamodelowe czynniki kształtujące poziom życia mieszkańców. Wielkość współczynnika autokorelacji przestrzennej składnika losowego była nieznacznie niższa dla danych z 2020 r. w porównaniu z danymi z 2007 r., co może sugerować zmniejszenie znaczenia zależności przestrzennych i nieuwzględnionych czynników kształtujących poziom życia w estymowanym modelu, a także osłabienie wpływu jednostek sąsiednich na zmianę wielkości reszt. Postać skonstruowanych modeli zarówno dla danych z 2007 r., jak i 2020 r. sugeruje, że opisana przez nie zależność ma charakter pozytywny dla prawie wszystkich uwzględnionych zmiennych (tj. poziom życia mieszkańców powiatów wzrasta wraz ze zwiększeniem dochodów i wydatków JST, poprawą stopnia finansowania inwestycji i usług publicznych oraz zwiększeniem wypłacalności budżetowej), a negatywny charakter zależności zachodzi jedynie w przypadku oceny poziomu zadłużenia JST.

Biorący udział w badaniach przedstawiciele władz lokalnych na obszarach wiejskich subiektywnie oceniają gorzej kondycję finansową w swoich jednostkach samorządowych niż ma to miejsce w gminach miejskich. W przypadku gmin wiejskich niecałe 3% respondentów oceniło jednostkę jako bogatą lub bardzo bogatą, a w gminach miejskich około 25% (jednocześnie w gminach wiejskich odsetek ocen sytuacji finansowej jako biednej lub raczej biednej był ponad dwukrotnie wyższy). Zdaniem przewodniczących i wiceprzewodniczących rad gmin najważniejszymi barierami realizacji inwestycji zorientowanych na poprawę poziomu życia mieszkańców są przede wszystkim niewystarczające środki finansowe (77,18%), uzależnienie od zewnętrznych źródeł finansowania (61%) oraz zbyt wysokie wymagania podmiotów realizujących inwestycje (39%).
Odsetek wskazań w gminach wiejskich tych trzech barier jako najważniejszych był wyższy w porównaniu do wyników uzyskanych dla wszystkich typów gmin.

Wstęp
1. Finanse samorządowe w teorii ekonomii

1.1. Istota samorządu terytorialnego
1.2. Decentralizacja publicznych środków finansowych i rozdzielenie kompetencji
1.3. Dochody samorządu terytorialnego
1.4. Wydatki samorządu terytorialnego
1.5. Istota kondycji finansowej jednostek samorządu terytorialnego
1.6. Stabilność finansowa jednostek samorządu terytorialnego

2. Wieloaspektowość poziomu życia

2.1. Definicje poziomu życia i kategorii pokrewnych
2.2. Potrzeby indywidualne i społeczne jako wyznacznik poziomu życia
2.3. Czynniki determinujące poziom życia
2.4. Mierniki i wskaźniki poziomu życia
2.5. Instrumenty oddziaływania samorządu terytorialnego na poziom życia mieszkańców

3. Zróżnicowanie przestrzenne poszczególnych komponentów kondycji finansowej jednostek samorządu lokalnego

3.1. Dochody jednostek samorządu terytorialnego w przekroju powiatów 
3.2. Możliwości wydatkowe jednostek samorządu terytorialnego
3.3. Wypłacalność budżetowa jednostek samorządu terytorialnego
3.4. Stopień finansowania inwestycji i usług publicznych 
3.5. Analiza poziomu zadłużenia powiatów w Polsce 

4. Komponenty poziomu życia w polskich powiatach i na obszarach wiejskich

4.1. Sytuacja na rynku pracy determinantą poziomu życia
4.2. Terytorialne zróżnicowanie dostępu do usług zdrowotnych
4.3. Stan środowiska jako wyznacznik poziomu życia
4.4. Działalność kulturalna i możliwości wypoczynkowe jako elementy składowe poziomu życia 
4.5. Infrastruktura i środki transportu w polskich powiatach 
4.6. Oświata jako czynnik stymulujący poziomu życia
4.7. Zróżnicowanie warunków mieszkaniowych

5. Kondycja finansowa samorządów i poziom życia mieszkańców w świetle opinii władz lokalnych w gminach wiejskich, miejsko-wiejskich i miejskich

5.1. Dobór i struktura próby badawczej 
5.2. Ocena poziomu życia mieszkańców przez przewodniczących i wiceprzewodniczących rad gmin
5.3. Kondycja finansowa samorządów gminnych w ocenie władz lokalnych
5.4. Indywidualne wywiady pogłębione wśród przedstawicieli władz lokalnych
5.5. Zależności zachodzące między kondycją finansową jednostek samorządu terytorialnego a poziomem życia mieszkańców w ocenie władz lokalnych
5.6. Analiza kanoniczna ze szczególnym uwzględnieniem obszarów wiejskich

6. Analiza zależności między kondycją finansową JST a poziomem życia mieszkańców na podstawie danych wtórnych

6.1. Dobór zmiennych cząstkowych
6.2. Budowa syntetycznej miary poziomu życia mieszkańców i kondycji finansowej jednostek samorządu terytorialnego 
6.3. Grupowanie powiatów ze względu na poziom życia mieszkańców i kondycję finansową samorządów terytorialnych
6.4. Analiza korelacyjna między kondycją finansową JST a poziomem życia mieszkańców
6.5. Powiązania przestrzenne w kształtowaniu się poziomu życia mieszkańców i kondycji finansowej JST – analiza autokorelacji przestrzennej
6.6. Regresja przestrzenna

Zakończenie
Aneks 
Bibliografia
Abstrakt
Abstract

Introduction
In Poland considerable differences may be observed between individual local government units in terms of the standard of living of their residents, indicating the need to analyze key factors determining these discrepancies depending on their spatial distribution. Analyses of the standard of living at the local level are particularly important in view of the ongoing dynamic social, demographic and economic changes. Results of such analyses may constitute a valuable tool supporting decision-making processes in the socio-economic restructuring of local government units, while also providing the basis for the development or adjustment of strategies aimed at improving the situation of their residents.

The main hypothesis of this study consists in the statement that the better the financial condition of local government units, the higher the standard of living of their residents. The primary aim of this study is to determine the dependence between the financial condition of local government units and the standard of living for their inhabitants in Polish counties [Polish: powiat] (in terms of the spatial distribution and the multifaceted character of the analyzed phenomena). To date no advanced empirical studies have been conducted in Poland on the impact of the financial condition of local government units on the standard of living of their inhabitants. In literature on the subject relatively little attention has been paid to the financial condition of local government units as a factor determining the standard of living for their inhabitants.

The analyses were based on statistical data from publicly available sources, such as the Local Data Bank of Statistics Poland [Polish: Bank Danych Lokalnych GUS], the database of the Ministry of Finance concerning budgets of local government units and the Eurostat. Additionally, primary data were obtained from surveys conducted among 241 randomly selected chairmen and vice-chairmen of commune councils. The temporal scope of the study covered the years 2007–2020, with analyses conducted on all 380 counties, including 66 towns with county rights.

Data and methods
Some of the performed analyses were conducted based on data collected in the course of questionnaire surveys carried out from December 2021 to the end of February 2022. The group of respondents consisted of chairmen (or vicechairmen) of commune councils (with a commune council being a regulatory and control body of a local government unit). In order to ensure the representative character in the entire population of chairmen and vice-chairmen of commune councils in Poland, the stratified sampling method was applied (considering the administrative division of the country into provinces [Polish: województwo] and commune types. The questionnaire survey itself (performed on a sample population of 241 representatives of local authorities) was preceded by pilot studies in a group of 15 communes in Poland. Performance of these pilot studies made it possible to adapt the questionnaire to remarks provided by the respondents. Obtained results were subjected to a comprehensive statistical analysis – among other things it included the chi-square independence test with the bootstrap of 2000 samplings, the Kruskal-Wallis ANOVA, the post hoc Dunn test with the Bonferroni correction, as well as canonical analysis rarely applied in socioeconomic analyses (separately for all commune types and only for rural communes). Moreover, the presented results of analyses were based on multifaceted, in-depth individual interviews conducted in six randomly selected communes in the Wielkopolskie province.

Moreover, it was attempted to identify a dependence between investigated phenomena based on secondary data (coming from the Local Data Bank and the Ministry of Finance database). As a result of a substantive and formal analysis a total of 58 diagnostic variables were proposed in relation to the standard of living, which were divided in terms of substantive criteria into 7 thematic groups: the labor market; health; environmental protection; culture and tourism; transport; education; and housing. In turn, in order to determine the financial condition of local government units 44 diagnostic variables were proposed, divided into 5 thematic groups: revenue; expenditure; budget solvency; financing of investments and public services; and indebtedness. The weighted partial variable system was constructed applying the Betti-Verma– Pank method (BVP). Normalization was performed following the Weber median standardization formula. The development of the analyzed phenomena was evaluated applying the TOPSIS method. In order to provide in-depth results the counties were classified in terms of the level of the analyzed phenomena using the Ward method and the considerably less often used, relatively new Partitioning Around Medoids (PAM) method. In order to assess the consistency of the commune classification results provided by the PAM and Ward methods the adjusted Rand index was used. Moreover, the correctness of clustering was assessed and for this purpose measures of cluster homo- and heterogeneity were determined. The correlation analysis was conducted in order to measure the power and direction of dependencies between the standard of living and the financial condition of local government units. In turn, to determine the power of spatial connections between the analyzed counties in terms of the standard of living, as well as the financial condition of local government units the spatial autocorrelation analysis was carried out (using Moran’s global and local statistics). Next an empirical analysis was conducted between synthetic measures for the standard of living and financial condition of local government units applying spatial regression analysis.

Results and conclusions
Financial condition of local government units is an important (but not the only) factor determining their efficient operations, which primary aim is to ensure the best possible satisfaction of needs of the local communities. It seems that for the financial condition of local government units to have a positive impact on the standard of living for the inhabitants, it needs to be referred to the owned (and previously accumulated) broadly understood resources. Both natural, human (influencing the rational execution of proposed objectives and efficient utilization of financial resources) and material resources, owned (and appropriately managed) by local government units jointly determine to what extent the needs of local communities are met.

The conducted analyses showed a statistically significant relationship between the financial condition of local government units and the standard of living of their inhabitants. A positive, multifaceted evaluation of the situation in these entities, to a considerable degree determined by their financial potential, contributes to their increased attractiveness for potential and current inhabitants, as well as businesses. Throughout the analyzed period the standard of living established using the original synthetic measure of development proposed by the author was positively correlated with measures referring to the revenue, expenditure, budget solvency, as well as financing of investments and public services, whereas it was negatively correlated with measures of indebtedness. The strongest correlations were found between the synthetic measure of the standard of living and measures referring to revenues and expenditure of local government units, as well as financing of investments and public services. The conducted investigations suggest a reduction of the disparity between the highest and smallest value of the synthetic measure of the standard of living, as well as the size of the interquartile range. In the case of the values for the synthetic measure of the standard of living the overshadowing by the nearest city seems to be suggested. Towns with country rights have accumulated a major part of the socio-economic potential of the entire province (such as e.g. business environment institutions, cultural institutions, healthcare institutions). This may contribute to an underestimation of the standard of living measures in local government units neighboring these towns with county rights. In the investigated period low positions in the rankings were taken by administrative units neighboring with the present-day or former provincial capitals.

It results from the conducted analysis that the most frequently investigated objects (counties) are clustered together due to their low standard of living and poor financial condition of local government units, as indicated by the original synthetic measures proposed by the author. The conducted regression analysis showed that spatial auto-correlated non-modellable factors determine the standard of living of their residents. The value of the spatial auto-correlation coefficient for the random component was slightly lower for data from 2020 compared to those of 2007, which may suggest a decreased importance of the spatial dependencies and disregarded factors determining the standard of living in the estimated model, as well as a weakening effect of neighboring entities on changes in the values of residuals. The form of constructed models both for data from 2007 and those from 2020 suggests that the dependence they describe is positive for almost all the considered variables (i.e. the standard of living of residents of counties increases with the growing revenue and expenditure of local government units, better financing of investments and public services, as well as improved budget solvency), whereas the dependence is negative only for the assessed level of indebtedness of local government units.

Representatives of local authorities in rural areas, who participated in this study, subjectively evaluated the financial condition of their local government units as worse than it was in urban communes. In the case of rural communes less than 3% respondents considered their administrative unit to be rich or very rich, while in urban communes it was approx. 25% (while simultaneously in rural communes the percentage of opinions on their financial situation as poor or rather poor was over 2-fold greater). In the opinion of chairmen and vocechairmen of commune councils, barriers for investments aimed at improving the standard of living of residents are connected first of all with insufficient funds (77.18%), dependence on external sources of financing (61%), and excessively high expectations of entities realizing these investments (39%). The percentage of responses in rural communes indicating these three barriers as the most important was higher compared to the results recorded for all commune types.